Nowy zabytek na terenie Instytutu Chemii Przemysłowej? Konserwator wszczął postępowanie

W tym artykule przeczytasz o:

• 100-letniej historii architektury Instytutu Chemii Przemysłowej na Żoliborzu;
• śmiałych wizjach urbanistycznych w zderzeniu z rzeczywistością;
• powojennych przemianach Instytutu;
• budynkach znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków;
• potrzebie ochrony niedocenionego kompleksu powojennego modernizmu.

Historia Instytutu Chemii Przemysłowej

Instytut Chemii Przemysłowej znajduje się w kwartale ulic: Broniewskiego, Matysiakówny, Rydygiera i Anny German (dawniej Burakowskiej). Początki instytutu sięgają 1916 roku, kiedy powstała spółka „Metan” z inicjatywy prof. Ignacego Mościckiego. To dzięki tej inicjatywie w Lwowie powstał Chemiczny Instytut Badawczy, który z czasem przeniósł swoją siedzibę do Warszawy. W 1925 roku rozpoczęto budowę nowego gmachu dla Chemicznego Instytutu Chemicznego na Żoliborzu. W listopadzie 1926 roku przeniesiono pracownie ze Lwowa do Warszawy, a w 1928 roku otwarto nową siedzibę, w obecności prof. Mościckiego, który w międzyczasie został Prezydentem Rzeczypospolitej. W uroczystości wzięli udział m.in. przedstawiciele rządu, przemysłu i nauki.

Budynek zaprojektowali Tadeusz Zieliński senior i Zygmunt Wóycicki. Zrealizowano go w stylu ekspresjonistycznym przy nowo powstałej ulicy Łączności, która miała okalać projektowany plac Grunwaldzki. Plany urbanistyczne tego miejsca opracowali Antoni Jawornicki i Józef Jankowski – projektanci studium Żoliborza. Plac miał stanowić część większego założenia urbanistycznego, w skład którego wchodziła m.in. aleja Wojska Polskiego przecinająca plac Inwalidów, kończąca się na placu Gwardii przy Cytadeli.

Rozwój instytutu i śmiałe wizje urbanistyczne

Na zdjęciu z 1928 roku oprócz gmachu dyrekcji z halą technologiczną widoczne są już dwa inne budynki: budynek mieszkalny dla pracowników instytutu oraz stróżówka z garażem. Oba te obiekty znajdowały się wzdłuż ul. Lotnictwa, która miała łączyć ul. Burakowską z projektowanym placem Grunwaldzkim. Na planie sytuacyjnym z 1929 roku przewidziano budowę 15 obiektów, które miały kształtować układ urbanistyczny otoczenia placu Grunwaldzkiego. W planach znajdowały się m.in. Instytut Metalurgiczny, Fabryka Aparatury Chemicznej i magazyny. Do 1930 roku planowano oddać Instytut Węglowy, drugi dom dla pracowników oraz dwa domy bliźniacze dla członków Wydziału Czynnego. Z kolei do 1931 roku miała powstać Fabryka Czystych Odczynników, Polski Dom Chemii oraz Willa Dyrektora. Polski Dom Chemii miał pełnić centralną rolę w projektowanym założeniu urbanistycznym, stanowiąc pierzeję placu Grunwaldzkiego.

Plany te pokrzyżował „wielki kryzys” lat 30. oraz trudności związane z pozyskaniem kredytów. Dodatkowo przez teren planowanego placu Grunwaldzkiego przechodziła tymczasowa linia kolejki palmirskiej.

Zmiany projektowe w II połowie lat 30.

Rozwój instytutu przyspieszył dopiero pod koniec lat 30. Zmieniły się także koncepcje zagospodarowania Żoliborza i całej stolicy. Nowy plan opracowany przez Mariana Spychalskiego w 1938 roku miał zastąpić plan Stanisława Różańskiego z 1928 roku. Choć plan ten nie został zatwierdzony przez rząd z powodu wybuchu II wojny światowej, magistrat zaczął wydawać pozwolenia na budowę w oparciu o nowy projekt. Na terenie instytutu powstał nowy budynek laboratorium, który nie został usytuowany równolegle do ul. Łączności, jak pierwotnie planowano, ale pod innym kątem, w związku z planowaną trasą N-S. To posadowienie kolidowało także z przebiegiem linii kolejki palmirskiej. W tym budynku, w czasie okupacji, znajdował się posterunek gestapo.

Powojenne zmiany i odbudowa

Po wojnie instytut zmienił nazwę na Instytut Chemii Przemysłowej. Niektóre budynki nie przetrwały działań wojennych, ale gmach dyrekcji, budynek mieszkalny dla pracowników oraz laboratorium, w którym znajdował się posterunek gestapo, przetrwały do dzisiaj. Kolejnym ważnym obiektem na terenie instytutu był Dom Centralny – punktowiec zaprojektowany przez Stanisława Kolendę oraz inż. Ryszarda Zalewskiego z Centralnego Biura Studiów i Projektów Budownictwa Przemysłowego. Projekt powstał w 1949 roku. W tym modernistycznym biurowcu znajduje się doskonale zachowany hol z antresolą oraz wnętrze biblioteki. Kolendo zaprojektował także plac przed Domem Centralnym oraz kompleks, w którym miał się mieścić Instytut Farmacji. Budynek został zrealizowany etapami, a jego ostateczny kształt odbiegał od pierwotnych założeń.

Obiekty ujęte w gminnej ewidencji zabytków

Na terenie Instytutu Chemii Przemysłowej znajdują się obecnie cztery obiekty wpisane do gminnej ewidencji zabytków: budynek główny (nr 6, 6b, 6c) z lat 1925-1927, który w 1970 roku przeszedł przebudowę hali technologicznej; dawny budynek mieszkalny dla pracowników (nr 13) z lat 1925-1928, w którym mieści się teraz Laboratorium Farmacji; budynek laboratorium (nr 7) z lat 1938-1939 oraz Dom Centralny z lat 1949-1952. Pozostałe obiekty, wznoszone głównie w latach 60. XX wieku, nie są objęte ochroną zabytków. Niemniej jednak, szczególną uwagę zasługuje kompleks budynków (nr 20, 20A, 20B i 20C) znajdujących się w pobliżu skrzyżowania ul. Rydygiera z ul. Anny German. Najstarszym z tych obiektów jest budynek nr 20A, z lat 50., w którym znajduje się unikatowa spiralna klatka schodowa, a na parterze – oryginalna ściana kurtynowa z luksfer.

Nawiązania do międzywojennego funkcjonalizmu

Zarówno forma klatki schodowej, ściana z luksfer, jak i charakterystyczne zwieńczenie dachu nawiązują do tradycji międzywojennego funkcjonalizmu, tzw. Stylu ‘37. Podobna ściana z luksfer znajdowała się w strefie wejściowej gmachu Urzędu Patentowego RP przy al. Niepodległości 188/192, zaprojektowanego przez Rudolfa Świerczyńskiego. Budynek Urzędu Patentowego powstał w latach 1937-39, jednak z powodu wybuchu wojny został ukończony dopiero w drugiej połowie lat 40. Niestety, ściana z luksferów została zastąpiona pełnym szkleniem i murem na początku lat 90. Niemniej jednak, wciąż można podziwiać stojącą przed wejściem kariatydę autorstwa Franciszka Strynkiewicza, która podpiera wykusz znajdujący się nad nią. Podobne rozwiązanie – wykusz z przeszkloną strefą wejściową – występuje także w Domu Centralnym na terenie Instytutu Chemii Przemysłowej. Z kolei sama klatka schodowa oraz zwieńczenie dachu przypominają XIII Kolonię WSM-ŻC, zaprojektowaną przez Barbarę i Stanisława Brukalskich, którzy również, projektując budynek zaraz po wojnie, nawiązywali do Stylu ‘37, stosowanego przez nich przy projektowaniu IX kolonii przed wojną.

Budynki 20, 20B i 20C – Rozwój kompleksu na przełomie lat 50. i 60.

Pozostałe budynki, tj. 20, 20B i 20C, zostały dobudowane później, na przełomie lat 50. i 60. Budynek 20B charakteryzuje się interesującą elewacją, na której zastosowano żelbetowe obramowania tworzące siatkę z kwadratowymi otworami. Ściany szczytowe wykończono cegłą silikatową. Całość przypomina nierealizowany projekt zgłoszony do konkursu na budowę Ośrodka Informacyjnego i Hotelu Turystycznego „Orbis” przy ul. Marszałkowskiej, autorstwa Stanisława Kolendo i Władysława Pieńkowskiego, który miał miejsce w 1949 r. Projekt otrzymał I nagrodę równorzędną. Pierwotnie budynek 20B pełnił funkcję magazynowo-biurową. Obecnie sporą jego część zajmuje znana restauracja Kuchnia Żoliborz. Budynek nr 20 stanowi łącznik między budynkami 20A i 20B. Posiada ażurowe żelbetonowe daszki nad oknami wzdłuż ul. Rydygiera. W tym budynku mieści się laboratorium i hala przetwórstwa. Ostatnim budynkiem jest nr 20C, w którym początkowo znajdowały się dwie hale technologiczne. Budynek nr 20C powstał najpóźniej. Na radzieckich zdjęciach lotniczych z 1964 r. widać jeszcze jego budowę. Obecnie Instytut wykorzystuje jedną z hal, drugą wynajmuje pod sklep rowerowy. Niedawno przeniosła się tam kawiarnia z ul. Ks. Popiełuszki – niegdyś Sady Cafe, dziś Hala Cafe.

Modernizacja budynku 20C a obawy o zmianę charakteru obiektów

W związku z rozpoczętą modernizacją hali w budynku 20C, w ramach której przewidziano wymianę ścian kurtynowych i ocieplenie ścian, pojawiła się obawa, że sinusoidalna ściana z luksfer w budynku 20A może zostać wyburzona i zastąpiona innymi rozwiązaniami materiałowymi, podobnie jak miało to miejsce w gmachu Urzędu Patentowego RP w latach 90. Wkrótce Stowarzyszenie Zatrasie złożyło wniosek o wszczęcie postępowania w sprawie wpisu całego kompleksu do rejestru zabytków, a także o dopuszczenie go do postępowania na prawach strony. W międzyczasie Stowarzyszenie otrzymało informację od Dyrekcji Instytutu, że na ten moment prace dotyczą wyłącznie budynku nr 20C. W związku z tym Stowarzyszenie poprawiło wniosek, rezygnując z wpisu do rejestru zabytków budynku nr 20C. 

W konsekwencji, zgodnie z art. 10a ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, na czas postępowania obowiązuje ochrona tymczasowa, która zakazuje prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych oraz innych działań mogących prowadzić do naruszenia substancji lub zmiany wyglądu zabytku. Ochrona tymczasowa dotyczy wyłącznie budynków nr 20, 20A i 20B, podczas gdy prace modernizacyjne w budynku 20C mogą być kontynuowane, co pozwoli uniknąć problemów, które mogłyby wystąpić w przypadku zawartej umowy z wykonawcą. Wniosek o wpis do rejestru zabytków został złożony na początku czerwca, a w lipcu przeprowadzono już oględziny. Obecnie Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków przeprowadza kwerendę dokumentacji technicznej, aby odnaleźć oryginalne dokumenty oraz ustalić, kto był projektantem poszczególnych budynków. Następnie konserwator oceni wartość zabytkową, naukową i artystyczną każdego z trzech budynków.